Γιατί η Αριστερά διαβάζει νουάρ; Από πού και ως που άνθρωποι που ασπάζονται μια ιδεολογία η οποία σε καμία περίπτωση δεν αποθεώνει τις κατασταλτικές πρακτικές και τα όργανά τους, την αστυνομία λόγου χάρη, αρέσκονται να καθαρίζουν το μυαλό τους διαβάζοντας για το πώς ένας ιδιωτικός ντεντέκτιβ ή ένας συνήθως όχι και τόσο καθαρός «μπάτσος» λύνει εγκληματικές υποθέσεις; Ακόμη, γιατί οι περισσότεροι από τους πρωτοπόρους συγγραφείς νουάρ μυθιστορημάτων ήταν αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων ή και οργανωμένοι για χρόνια στην Αριστερά; ...
Κάποιος μπορεί να ψάξει κι ενδεχομένως να καλυφθεί από απαντήσεις που ίσως συνιστούν και τις προφάνειες της περίπτωσης, κοινές άλλωστε στα περισσότερα νουάρ μυθιστορήματα: η αστυνομική ιστορία εκτυλίσσεται σχεδόν πάντα μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές ή πολιτικές περιστάσεις, το μυθιστόρημα κατά κανόνα ασχολείται και με ζητήματα εκτός της απλής αστυνομικής ιστορίας, η τελευταία αναπτύσσεται σε άμεση συνάφεια με τις ιστορικές συνθήκες και τις πολιτικοϊδεολογικές αντιπαραθέσεις. Συχνά μπορεί να θεωρηθεί ότι το μυθιστόρημα είναι απλώς μια αφορμή, ότι σε αυτό ο συγγραφέας επιχειρεί να «σωματοποιήσει» την οπτική του για ένα θέμα, να στήσει μια ιστορία για να παρουσιάσει μέσα σε λογοτεχνική φόρμα το πολιτικό του επιχείρημα ή την ιδεολογική του πεποίθηση: την ύπαρξη μεγάλων σκανδάλων πίσω από την πολιτική σκηνή, την καταγραφή αγώνων που άφησαν εποχή, την αντιδημοκρατική λειτουργία του κράτους, τον φασισμό που η καπιταλιστική ορθολογικότητα κυοφορεί.
Από την άλλη, ένα καλό νουάρ μυθιστόρημα είναι συνήθως ένα σύγχρονο, περισσότερο ή λιγότερο «προφανές», «λαογράφημα», που αποτυπώνει τις πολιτιστικές αξίες, τις καθημερινές συνήθειες, τις ιδεολογικές αντιλήψεις και τις κοινωνικές αντιθέσεις μιας πεπερασμένης κοινωνίας και των ανθρώπων της. Αυτό συμβαίνει τόσο στη λυρική και ψυχαναλυτική φόρμα του Μωρίς Αττιά (MauriceAttia), που στο Μαύρο Αλγέρι εξετάζει τη σημασία και το ρόλο της εθνοτικής και πολιτιστικής διάστασης στο πλαίσιο της κοινωνικής, πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης της αλγερινής κοινωνίας κατά τον αγώνα για την αλγερινή ανεξαρτησία τη δεκαετία του ’50, όσο και στην πιο «δωρική» και στριφνή φόρμα του Στιγκ Λάρσον (StiegLarsson)· το Κορίτσι με το τατουάζ συμβολοποιεί ενδεχομένως μια ολόκληρη γενιά και τα αποτελέσματα της κλειστής και με σημαντικές ναζιστικές καταβολές σουηδικής κοινωνίας, χωρίς να αναφέρεται άμεσα σε αυτήν. Ίσως, δε, οι άνθρωποι της Αριστεράς, συνήθως καλλιεργημένοι και με πολιτιστικές ευαισθησίες,[1] να αγαπούν το νουάρ αποκλειστικά για την ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία του ως μυθιστορήματος: τον τρόπο γραφής, τη συνεκτικότητα των χαρακτήρων, τη συχνά πρωτότυπη αφηγηματική φόρμα.
Ίσως πάλι, όλα τα παραπάνω να μην αποτελούν τις αιτίες που αναζητούμε. Ίσως απλώς το νουάρ μυθιστόρημα να συμβαδίζει με τη μελαγχολία που ιδιαίτερα στα χρόνια της ραγδαίας καπιταλιστικής ανάπτυξης και της καταθλιπτικής αστικής ιδεολογικής ηγεμονίας συνόδευσε την Αριστερά. Σε μια κοινωνία που όλα πήγαιναν «αλλιώς», όπου ο καριερισμός και ο ατομισμός αντικαθιστούσαν βίαια τα συλλογικά οράματα, η Αριστερά των «νικηφόρων –μεταπολεμικών– επαναστάσεων που χάθηκαν» δεν ήταν παράλογο να ταυτίζεται με χαρακτήρες που πηγαίνοντας κόντρα στο ρεύμα, ενάντια στην τρέχουσα ατομικιστική, τυπική, αστική νομιμότητα, έμοιαζαν να λογοδοτούν σε αξίες πολύ ανώτερες από αυτές της αστικής κοινωνίας· στην ηθική και το δίκαιο. Ο μοναχικός, συνήθως, πρωταγωνιστής του νουάρ που πάντα συνοδεύεται από απογοητεύσεις και ένοχα μυστικά και παραμένει, ακόμη κι αν δεν το ομολογεί, στο κυνήγι μιας «μεγάλης ιδέας», με τα μόνα μέσα που αυτή η ήττα τού επιτρέπει, τα ατομικά, συνθέτει ίσως την ιδεολογική αναπαράσταση που, όχι άδικα, οι εκατοντάδες χιλιάδες αγωνιστές και αγωνίστριες που βίωσαν την ήττα του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων είχαν για τον εαυτό τους.
Σε τελική ανάλυση, κάποιος μπορεί να αγαπά το νουάρ μυθιστόρημα για όλα τα παραπάνω. Γιατί είναι από τα βασικά λογοτεχνικά είδη που εξελίσσονται «εντός κοινωνίας», δεν αποτυπώνουν απλές ρομαντικές ιστορίες αγάπης ή άλλων παθών σαν να εξελίσσονται «στη γυάλα», στα μεγάλα «μπουρζουάδικα» σπίτια που λούζει ήλιος και οι κοινωνικές αντιθέσεις ποτέ δεν κάνουν την εμφάνισή τους. Γιατί έχει πολιτική άποψη ή γιατί οι συγγραφείς του είναι απλώς καλοί συγγραφείς. Μπορεί να πει κανείς ότι διαβάζει νουάρ απλώς γιατί του αρέσει χωρίς να αναλύσει περισσότερο το αισθητικό του κριτήριο. Όλα αυτά δεν λαθεύουν, είναι έτσι. Όμως και πάλι δεν εξηγούν: γιατί μια ολόκληρη κατηγορία ανθρώπων με κοινές ευαισθησίες και προτεραιότητες, παρά τα προφανή πλεονεκτήματα του λογοτεχνικού είδους που αναλύσαμε, ταυτίζεται με έναν «άνθρωπο του νόμου»;
Νουάρ και Ιστορία
Πριν πάμε στο νουάρ μυθιστόρημα, ας κάνουμε μια στάση στο παραδοσιακό αγγλικό αστυνομικό μυθιστόρημα και τη φιλοσοφία του, ας σταματήσουμε λίγο στον Σέρλοκ Χολμς και τον Ηρακλή Πουαρό. Οι ήρωες του Άρθρουρ Κόναν Ντόιλ (ArthurConanDoyle) και της Άγκαθα Κρίστι (AgathaChristie) έχουν σπουδάσει μάλλον στην ίδια σχολή ντεντεκτιβικής. Σε αυτήν, δυο κύριοι της ανώτερης τάξης, που δεν έχουν κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, οικογενειακά και άλλα προβλήματα να τους αποσπούν από τη δουλειά τους, είναι πάντα ικανοί να λύνουν το γρίφο. Γιατί; Ακριβώς επειδή πρόκειται τελικά μόνο για έναν γρίφο, και ένας γρίφος επιδέχεται λύσης: κάποιος έχει διαπράξει το έγκλημα. Η λύση του γρίφου, η πραγματικότητα –ή, με το προηγούμενο λεξιλόγιο, το πραγματικό αντικείμενο– είναι δεδομένη και ανοιχτή μπροστά σε όποιον έχει τα μάτια να την δει.
Ο Σέρλοκ Χολμς ή ο Ηρακλής Πουαρό είναι οι πιο έξυπνοι από όλους, ενώ έχουν γνώσεις που οι άλλοι δεν έχουν, ειδικές για την επίλυση εγκλημάτων (π.χ. ο Χολμς γνωρίζει από τη βοτανολογία όλα τα βότανα που έχουν δηλητήριο). Χρειάζεται απλώς να στύψουν το μυαλό τους για να «δουν» τελικά, να αναγνωρίσουν το προφανές, αυτό που η πραγματικότητα προσέφερε απλόχερα σε οποιονδήποτε «ικανό» για να το δει. Σαν δυο φυσικούς επιστήμονες της προηγούμενης περίπτωσης, που στήνουν μια πειραματική διάταξη για να παρατηρήσουν από ένα ουδέτερο σημείο αυτό που «είναι εκεί». Σαν ένα (εξω)ιστορικό Υποκείμενο που –με την «επιστημονική γνώση»– θα σπάσει το «πέπλο» της ιδεολογίας, απαλλάσσοντας την Ιστορία και την ανθρώπινη συνείδηση από το ψεύδος που αυτή συνιστά.
Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Χολμς ή τον Πουαρό, σε αντίθεση με τον εν λόγω φυσικό επιστήμονα ή το «απρόσβλητο» Υποκείμενο που «κινεί» τα ιστορικά νήματα προς μια δοσμένη κατεύθυνση, ο ήρωας του δικού μας νουάρ είναι ένας μη-ήρωας, είναι τμήμα της ιστορίας την οποία επιδιώκει να λύσει, όχι ουδέτερος παρατηρητής της. Έχει πάθη, δεν είναι ποτέ «καθαρός», ούτε τυπικά, ούτε πολύ περισσότερο ηθικά, καθώς λαμβάνει μέρος στην ίδια την κοινωνία της οποίας κάποια από τα δεινά επιχειρεί να εξαλείψει. Και πολύ περισσότερο, το μυστήριο στο μυθιστόρημα που πρωταγωνιστεί δεν λύνεται ποτέ. Όχι απαραίτητα γιατί δεν θα βρεθεί ο ένοχος του εγκλήματος, αλλά γιατί το μυστήριο συνήθως δεν είναι το έγκλημα· είναι οι άνθρωποι και τα πάθη τους, είναι οι κοινωνικές σχέσεις, ενώ οι συνθήκες και η κρίση όσων διαπράττουν το έγκλημα δεν είναι ποτέ μονομερής ή τελεσίδικη, είναι πάντα δοσμένη μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στη θεώρηση ότι «οι άνθρωποι φτιάχνουν –μεν– μόνοι τους την ιστορία τους», την φτιάχνουν όμως σε «συνθήκες που δεν διάλεξαν οι ίδιοι». Και στο πλαίσιο αυτό, οι κοινωνικές συνθήκες δεν είναι ποτέ απλώς ένα φόντο, είναι εσωτερικό στοιχείο της ιστορίας, είναι πάντα παρούσες ακόμη και όταν δεν αναφέρονται, μέσω του πρωταγωνιστή.
Ο ντεντέκτιβ του δικού μας νουάρ, «το μάτι» της ιστορίας, η οπτική μέσα από την οποία συνήθως δίνεται η αφήγηση είναι, τολμούμε να πούμε, ένας υλιστής κοινωνικός «επιστήμονας». Είναι αυτός που μπορεί να βιώσει τις συνέπειες των πράξεών του, είτε σε μίκρο είτε σε μάκρο επίπεδο, είτε προσωπικά είτε ως άτομο μέσα σε μια κοινωνία. Είναι με άλλα λόγια, για να παραφράσουμε ακόμη μία φορά τον Γκράμσι (AntonioGramsci), ένας «οργανικός επιστήμονας» ή (ας αυτοσχεδιάσουμε λίγο ακόμη) ένας «εμμενής διανοούμενος». Αυτός είναι ίσως, έπειτα από πολλές υποθέσεις, ο λόγος για τον οποίον η Αριστερά φτάνει να ταυτίζεται με τον «μπάτσο» (μόνο ως πρόφαση ή ως συμβολισμό για έναν «ερευνητή») ήρωα ενός νουάρ, αλλά και με ένα ολόκληρο λογοτεχνικό είδος ανεξάρτητα από την προφανή φόρμα του.
[1] Δεν αναφερόμαστε φυσικά στο τυπικό μορφωτικό επίπεδο, αλλά στην πολιτιστική καλλιέργεια και την ηθικότητα που συνήθως συνοδεύει όσους και όσες διατηρούν αριστερές αναφορές.
[2] Ή και τα υπόλοιπα επίπεδα, αν μιλήσουμε για τη συνήθη μαρξιστική «τοπολογία» οικονομικής βάσης και πολιτικοϊδεολογικού εποικοδομήματος.
Γιώργος Καλαμπόκας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου